Układ immunologiczny odpowiada na każdy czynnik wywołujący stres w organizmie. Może nim być infekcja, urazy, substancje chemiczne, a nawet obecność ciał obcych. Zarówno ostra, jak i przewlekła odpowiedź układu odpornościowego jest złożonym procesem biologicznym, znanym jako stan zapalny. Dlaczego jest tak groźny dla zdrowia? Przyczynia się do rozwoju licznych chorób, takich jak schorzenia sercowo-naczyniowe, cukrzyca typu 2, choroby neurodegeneracyjne czy niektóre nowotwory.
Co to jest stan zapalny i dlaczego się pojawia?
Jak już wspomniano, stan zapalny jest procesem biologicznym, który w organizmie pełni rolę obronną, będąc odpowiedzią układu immunologicznego na różnego rodzaju czynniki zagrażające jego homeostazie, takie jak infekcje wywołane przez patogeny (bakterie, wirusy, grzyby, pasożyty), uszkodzenia tkanek spowodowane urazami, działanie toksyn, obecność obcych ciał czy nawet stres metaboliczny i oksydacyjny. Mimo iż z założenia służy ochronie zdrowia, jego nadmierne lub niewłaściwie regulowane występowanie może przyczynić się do rozwoju szerokiego spektrum chorób przewlekłych.
Proces zapalny można podzielić na dwie główne kategorie: ostry i przewlekły. Pierwszy z nich charakteryzuje się natychmiastową reakcją, która ma na celu szybkie usunięcie czynnika wywołującego i naprawę uszkodzonych tkanek. Przewlekły stan zapalny w organizmie jest mniej intensywny, ale trwa dłużej, często utrzymując się niezauważalnie przez wiele lat. Nie jest on bezpośrednią odpowiedzią na konkretny czynnik uszkadzający, lecz wynika z nieadekwatnej reakcji układu immunologicznego lub jego niezdolności do wyeliminowania przyczyny zapalenia.
Typowe objawy stanu zapalnego w organizmie
W przypadku ostrego stanu zapalnego, objawy zwykle pojawiają się szybko i są dobrze zdefiniowane. Są to między innymi zaczerwienienie i obrzęk dotkniętego obszaru, spowodowane zwiększonym przepływem krwi do miejsca zapalenia. Ból, będący kluczowym objawem, wynika z wydzielania substancji chemicznych, które stymulują zakończenia nerwowe. Ostry stan zapalny może również prowadzić do gorączki, będącej systemową odpowiedzią organizmu na infekcję lub inne czynniki zapalne.
Przewlekły stan zapalny jest mniej oczywisty i często przebiega bez wyraźnych, łatwo rozpoznawalnych objawów. Może on jednak prowadzić do szeregu długoterminowych konsekwencji zdrowotnych i objawiać się ogólnym poczuciem zmęczenia, osłabieniem, bólami ciała, zaburzeniami snu, zmniejszeniem apetytu czy nawet nieznacznym wzrostem temperatury. Przewlekłe zapalenie przyczynia się do rozwoju chorób autoimmunologicznych, sercowo-naczyniowych i innych poważnych schorzeń.

Przyczyny i czynniki ryzyka prowadzące do stanów zapalnych
Wśród czynników endogennych wymienić należy genetyczne predyspozycje. Osoby z rodzinnym występowaniem pewnych chorób autoimmunologicznych lub alergii są bardziej podatne na przewlekłe stany zapalne z powodu dziedziczonych wzorców odpowiedzi układu odpornościowego. Czynniki egzogenne obejmują szeroką gamę substancji i warunków środowiskowych, które mogą wywoływać lub nasilać procesy zapalne. Są to głównie infekcje spowodowane przez bakterie, wirusy, grzyby czy pasożyty.
Substancje chemiczne, w tym składniki dymu tytoniowego, zanieczyszczenia powietrza czy niektóre dodatki do żywności, mogą również przyczyniać się do rozwijania się i utrzymywania stanów zapalnych w organizmie. Analogicznie, dieta bogata w tłuszcze nasycone, cukry proste i niskiej jakości węglowodany sprzyja stanom zapalnym, podobnie jak nadmiar masy ciała, który sam w sobie jest uznawany za stan przewlekłego zapalenia.
Metody diagnozowania stanów zapalnych
Pierwszym krokiem w diagnozowaniu stanów zapalnych jest dokładny wywiad medyczny oraz badanie fizykalne. Lekarz może zapytać o objawy, ich czas trwania oraz ewentualne czynniki, które mogą je nasilać lub łagodzić. Ocenie podlegają także widoczne objawy, takie jak zaczerwienienie, obrzęk, ból przy dotyku, ograniczenie ruchomości i inne.
Badania laboratoryjne odgrywają kluczową rolę w potwierdzaniu obecności i ocenie intensywności stanu zapalnego. Do najczęściej stosowanych należą:
- oznaczenie poziomu białka C-reaktywnego (CRP), które jest białkiem ostrej fazy produkowanym przez wątrobę w odpowiedzi na stan zapalny. Wysoki poziom CRP w surowicy krwi jest wskaźnikiem aktywnego procesu zapalnego;
- szybkość opadania erytrocytów (SOE), która mierzy szybkość, z jaką czerwone krwinki opadają na dno probówki z krwią w ciągu godziny. Zwiększona SOE może wskazywać na obecność stanu zapalnego w organizmie;
- pełna morfologia krwi, w tym liczba białych krwinek (leukocytów), która może być zwiększona w stanach zapalnych.
Metody obrazowe stanowią kolejny istotny element diagnostyki stanów zapalnych. Do najczęściej stosowanych należą: ultrasonografia (USG), która może wykrywać zmiany w tkankach miękkich, płyn w przestrzeniach stawowych czy powiększenie węzłów chłonnych, tomografia komputerowa (CT) i rezonans magnetyczny (MRI), a także scyntygrafia, czyli technika medycyny nuklearnej, która służy do wykrywania stanów zapalnych w kościach i innych tkankach, wykorzystując radioaktywne izotopy.
Zapobieganie i leczenie stanu zapalnego
Do najważniejszych działań profilaktycznych, które zapobiegają stanom zapalnym w organizmie, należy zdrowa dieta. Spożywanie pokarmów bogatych w przeciwutleniacze, nienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 oraz błonnik może pomóc w przywracaniu homeostazy. Dieta śródziemnomorska, a więc owoce, warzywa, ryby, orzechy, oliwa z oliwek i pełnoziarniste produkty zbożowe, jest często rekomendowana jako wzór zdrowego żywienia zmniejszającego ryzyko przewlekłego zapalenia.
Regularna aktywność fizyczna, która prowadzi do redukcji tkanki tłuszczowej, poprawy metabolizmu oraz wzmacniania układu odpornościowego, również może zmniejszać stan zapalny. Zaleca się także ograniczenie ekspozycji na szkodliwe substancje, takie jak dym tytoniowy, alkohol czy zanieczyszczenia środowiskowe. Ważne jest zarządzanie stresem poprzez praktykowanie medytacji, jogi czy głębokich ćwiczeń oddechowych oraz zapewnienie organizmowi wystarczającej ilości snu i utrzymanie regularnego rytmu dobowego.
W przypadku ostrego zapalenia, terapia często skupia się na eliminacji czynnika wywołującego, na przykład poprzez stosowanie antybiotyków w przypadku infekcji bakteryjnych. W sytuacjach, gdzie stan zapalny jest wynikiem urazu, stosuje się metody wspomagające gojenie i łagodzenie bólu, takie jak chłodzenie, odpoczynek czy farmakoterapia. W przypadku przewlekłego stanu zapalnego leczenie jest zazwyczaj bardziej złożone i może obejmować stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) i immunosupresantów.